Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Kole

Praca z dzieckiem dyslektycznym napawa optymizmem, ponieważ układ nerwowy we wczesnym okresie rozwoju charakteryzuje się dużą plastycznością. Obserwuje się niewielki stopień specjalizacji struktur nerwowych, jak również niewielki stopień uszkodzenia tkanki mózgowej - przyczynę mikrodefektów psychoruchowych co sprawia, że można dążyć do maksymalnego wyćwiczenia opóźnionych funkcji.
    Zajęcia reedukacyjne powinny mieć zawsze na celu systematyczną pracę nad stymulacją, usprawnieniem, korektą i doskonaleniem procesów analityczno-syntetycznych funkcji słuchowej i wzrokowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, sprawności grafomotorycznej w celu wytworzenia i utrwalenia związków kojarzeniowych analizatorów słuchowo-ruchowego, wzrokowo-ruchowego, itp. umożliwiających poprawny przebieg procesów czytania i pisania.
    Przystępując do pracy reedukacyjnej z dzieckiem dyslektycznym należy dokładnie przeanalizować materiały opracowane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną, które powinny zawierać prognozę i wskazanie sposobu pracy z określonym uczniem. Zdaniem 
J. Jastrząb opinia poradni powinno zawierać:
a)     aktualny poziom rozwoju umysłowego oraz rodzaj, stopień i zakres zakłóceń rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych;
b)    tempo pracy i tempo uczenia się;
c)     stopień rozwoju sfery emocjonalno-uczuciowej;
d)    aktualny poziom osiągnięć szkolnych, w tym wychwycenie specyficznych trudności w procesie czytania i pisania;
 
 
Kierunki terapii trudności w czytaniu i pisaniu.
 
    Istnieje wiele metod pracy z dzieckiem dyslektycznym. Cel końcowy jaki chcą osiągnąć reedukatorzy jest ten sam - maksymalne wyćwiczenie opóźnionych funkcji - różni ich jednak sposób dotarcia do niego.
    B. Zakrzewska w opracowanej przez siebie metodzie reedukacji dzieci dyslektycznych wskazuje następujące cele:
1.     rozwijanie i korygowanie funkcji percepcyjno-motorycznych niezbędnych w procesie czytania i pisania;
2.     możliwie wszechstronne angażowanie tych funkcji podczas ćwiczeń z dzieckiem;
3.     usprawnianie czytania pod względem bezbłędności, szybkości, techniki i zrozumienia;
4.     usprawnienie pisania w zakresie bezbłędności;
5.     stymulacja ogólnego rozwoju intelektualnego;
6.     usuwanie niekorzystnych objawów psychicznych ( zaburzenia uwagi, obniżenie motywacji do nauki, osłabienie poczucia własnej wartości ), często wtórnie występujących na skutek niepowodzeń szkolnych.
W całym procesie reedukacji autorka wyodrębniła trzy płaszczyzny działania :
-     psychoterapetyczną;
-     psychodydaktyczną;
-      dydaktyczno-lingwistyczną.
Najwcześniejsza jest działalność psychoterapeutyczna, a w późniejszym okresie dwie pozostałe płaszczyzny. ze względu na przebieg pracy i rodzaj stosowanych środków zostały wydzielone dwa podstawowe okresy : wstępny i właściwy.
 
Okres wstępny
 
Dominuje w nim działalność psychoterapeutyczna, której celem jest :
-     rozładowanie i wyciszenie negatywnych emocji dziecka;
-      wyzwalanie potencjalnych możliwości i zainteresowań;
-     odzyskanie wiary we własne siły i zwiększenie motywacji do pracy;
-      nawiązanie przyjaznych kontaktów w relacji reedukator - dziecko.
W okresie wstępnym rozwija się zwłaszcza funkcję słuchową - analizę i syntezę w zakresie zdania, wyrazu, sylaby. Nie stosuje się na tym etapie materiału literowo-wyrazowego, lecz należy dążyć do kompilacji terapii zabawowej i zajęciowej.
Zajęcia takie powinny:
-      odbywać się w małych grupach;
-      mieć charakter zabawowo-dydaktyczny, np. różnego rodzaju loteryjki obrazkowe, układanki z figur geometrycznych, z klocków kolorowych, układanki pocztówkowe, wspólne gry i zabawy;
-      zawierać zajęcia relaksacyjne, pozwalające na odprężenie psychoruchowe dziecka.
Czas trwania etapu wstępnego jest bardzo zróżnicowany i zależy od indywidualnych potrzeb dziecka.
 
Okres właściwy
 
    W okresie właściwym dominują dwa rodzaje działalności: psychodydaktyczna i dydaktyczno-lingwistyczna.
 
Działalność psychodydaktyczna.
 
Poprzedzona jest ona dokładnym opracowaniem wyników badań psychologiczno-pedagogicznych oraz specjalistycznych, a także własnym sprawdzeniem u dziecka poziomu pisania i czytania ( próby pisania i czytania ). Działalność psychodydaktyczna opiera się na materiale literowo - wyrazowym, przeplatana jest jednak materiałem nieliterowym. Na tym etapie pomocą dydaktyczną będą m. in. różnego rodzaju loteryjki, układanki wyrazowe, zdaniowe, zestawy wyrazowe do klasyfikacji i porównań, wyrazy i zdania z lukami do uzupełniania oraz metody ułatwiające w sposób nietradycjonalny opanowanie umiejętności czytania i pisania.
 
W okresie właściwym reedukacji preferuje się kilka zasad psychodydaktycznych, a mianowicie:
1.     Wielofunkcjonalne działanie na materiale literowo-wyrazowym dotyczące najpierw sylaby, a potem coraz bardziej złożonych zestawów.
2.     Intensywne rozwijanie najbardziej opóźnionych i zaburzonych funkcji psychomotorycznych przy równoczesnym kształceniu innych, nie opóźnionych w takim stopniu.
3.     Usprawnianie pisowni par ortogramów, znaków miękkich jednoliterowych i dwuliterowych, innych mylonych par literowych poprzez angażowanie wielu funkcji percepcyjno-motorycznych, często na tym samym materiale ćwiczeniowym, odpowiednio utrudnionym.
4.     Stymulacja ogólnej sprawności intelektualnej, pobudzanie aktywnego, twórczego myślenia w operacjach różnicowania, klasyfikowania, porównywania wspólnych i odmiennych elementów w materiale literowo-wyrazowym.
5.     Wzmacnianie i wydłużanie koncentracji uwagi, wpływającej korzystnie na integrację funkcji percepcyjno-motorycznych i usprawniającej proces myślowy dziecka.
 
Działalność dydaktyczno-lingwistyczna.
 
        Punktem wyjściowym reedukacji w zakresie językowym jest sylaba, a więc ograniczenie materiału językowego do funkcjonalnego minimum. Materiał językowy, stanowiący podstawę ćwiczeń w okresie właściwym reedukacji, został usystematyzowany zgodnie z właściwościami języka polskiego w następujący sposób:
-       samogłoski, głoski dźwięczne i bezdźwięczne;
-       sylaby otwarte; ba do me;
-       wyrazy jednosylabowe zamknięte o pisowni fonetycznej : las, dom, syn, mur;
-       wyrazy dwusylabowe:
-      dwie sylaby otwarte: kawa, lody i odpowiednio dłuższe; sroka, strona;
-      pierwsza sylaba otwarta, druga zamknięta: balon, korek i odpowiednio dłuższe: furtka, kropka;
-      dwie sylaby zamknięte: parkan, balkon i odpowiednio dłuższe: portfel, skandal;
-       głoski dwuliterowe; sz, cz, szelest, szum, szpak, czapka;
-       głoski miękkie - znaki jedno- i dwuliterowe: ć-ci, ś-si, ń-ni, ź-zi;
-       typowe dla pisowni polskiej ortogramy: u-ó, ż-rz, h-ch;
-       wyrazy jednosylabowe wieloliterowe; chrzan, barszcz, grzmot;
-       wyrazy wielosylabowe wieloliterowe:  pszczelarstwo, komunikacja.
Początkowym kryterium doboru wyrazów w początkowym okresie tego etapu jest całkowita zgodność grafofonetyczna. Nie wprowadzamy więc wyrazów z głoskami, które podlegają jakimkolwiek upodobnieniom, utracie dźwięczności i zmiękczeniom przez „i”.
    T. Gąsowska i Z. Pietrzak-Stępkowska planując pracę reedukacyjną z dzieckiem dyslektycznym zamierzają realizować trzy rodzaje działań terapeutycznych:
a)     usprawnianie zaburzeń procesów psychomotorycznych istotnych w opanowaniu umiejętności czytania i pisania;
b)    ćwiczenie sprawności czytania i pisania;
c)     oddziaływanie psychoterapeutyczne ogólnie uspokajające, a równocześnie aktywizujące dziecko do nauki.
Cykl pracy z dzieckiem ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu powinien obejmować ćwiczenia na materiale nieliterowym oraz ćwiczenia stosowane na poszczególnych etapach opanowywania przez dziecko umiejętności czytania i pisania.
 
Zajęcia na materiale nieliterowym obejmują :
-       zajęcia manualne:
-      malowanie ( wykonywanie dużych rozmachowych ruchów ręką, zmniejszających napięcie mięśniowe oraz ćwiczenie płynności ruchów okrężnych i postępujących od strony lewej do prawej);
-      usprawnianie końców palców ( poprawianie sprawności palców u dzieci, które mają trudności z prawidłowym trzymaniem ołówka lub długopisu);
-      ćwiczenia graficzne ( wyrobienie płynności i precyzji ruchów ręki ustawionej w pozycji takiej, jak przy pisaniu );
-       usprawnienie spostrzegania wzrokowego i orientacji przestrzennej:
-      umiejętności szybkiego rozpoznawania obrazów wzrokowych;
-      umiejętności różnicowania bardzo podobnych obrazów wzrokowych;
-      umiejętności ujmowania zależności między całością obrazu a jego elementami składowymi;
-      orientacji w kierunkach;
-      umiejętności przenoszenia następstwa czasowego na kolejność uszeregowanych elementów w przestrzeni;
-      pamięci wzrokowej;
-      koordynacji wzrokowo-ruchowej;
-      umiejętności spostrzegania istotnych cech form geometrycznych;
-       usprawnienie analizy i syntezy słuchowej, koordynacji słuchowo-ruchowej i słuchowo- wzrokowej:
-      odtwarzanie „rytmu” i wiązanie go z układem przestrzennym;
-      analiza zdań na wyrazy i wyrazów na sylaby;
-      rozpoznawanie i wyodrębnianie głosek z wyrazów.
 
Zajęcia stosowane na poszczególnych etapach opanowania przez dziecko umiejętności czytania i pisania obejmują:
-       czytanie i pisanie sylab i wyrazów
-      utrwalanie znajomości liter i różnicowanie samogłosek i spółgłosek,
-      czytanie i pisanie sylab i wyrazów,
-      ćwiczenia poprawiające grafikę pisma,
-       czytanie zdań i dłuższych tekstów ( przechodzenie od czytania pojedynczych wyrazów do ciągłego czytania kolejnych zdań w tekście z książki )
-      czytanie i pisanie pojedynczych zdań ( opanowanie umiejętności zestawiania pojedynczych wyrazów w zdania oraz umiejętności czytania i pisania całych zdań napisanych na oddzielnych kartkach ),
-      czytanie tekstów z przesłoną ( stopniowe przechodzenie od czytania zawartych w nich sylab i wyrazów do ciągłego czytania całych linii tekstu),
 
Inną metodę pracy z dzieckiem dyslektycznym wypracował zespół autorek K. Grabałowska, J. Jastrząb, J. Mickiewicz, M. Wojak. Wskazują one na trzyetapowy model pracy :
1.     Analizę i syntezę mowy.
2.     Naukę czytania i pisania metodą sylabową.
3.     Głoski specyficzne języka polskiego.
Analiza i synteza mowy jest fazą przygotowującą do nauki czytania i pisania. Zasadniczy jej mechanizm polega na przekształcaniu spostrzeżeń, wyobrażeń oraz procesów myślowych w odpowiednie symbole dźwiękowe lub graficzne. Zakłócenia tego mechanizmu powodują fałszywe lub niedokładne interpretowanie różnych wypowiedzi. Wg J. Jastrząb środkiem zapobiegawczo - naprawczym są ćwiczenia analizy i syntezy mowy, które bazują głównie na zespole funkcji znajdujących się w systemie percepcji słuchowej. 
Istotnie ważnymi funkcjami są:
1.     słuch fizjologiczny, czyli słyszalność dźwięków;
2.     słuch fonematyczny ( lub fonologiczny ), czyli umiejętność różnicowania głosek danego języka;
3.     analiza i synteza słuchowa, czyli zdolność wydzielania i scalania składników mowy: zdań, wyrazów, sylab i głosek.
Ćwiczenia analizy i syntezy mowy obejmują:
1.     zdania i wyrazy,
2.     samogłoski.
Nauka czytania i pisania metodą sylabową posiada swoisty model, w którym zachowano konsekwentną hierarchię doboru wyrazów, zróżnicowanych strukturą samogłoskowo-spółgłoskową samych sylab oraz ich wewnątrzwyrazowym układem, tj. rodzajem, kolejnością, liczbą. Wprowadzone słowa spełniają kilka warunków : bliskość znaczenia, łatwość wymówienia, powszechność użycia, asocjatywność z innymi, jednoznaczność.
Autorki tej metody jej preferowanie uzasadniają następującymi walorami:
-       sylaba łatwo wyodrębnia się z wyrazu,
-       między sylabą wymawianą w izolacji czy w obrębie słowa nie ma uchwytnej różnicy brzmieniowej,
-       rozkładanie i syntetyzowanie sylab, czyli operatywna segmentacja wyrazów na struktury wieloliterowe zapobiega opuszczaniu, powtarzaniu i wstawianiu dodatkowych lub zamiennych liter,
-       fragmentaryczne, a następnie globalne ujmowanie struktur wyrazowych, usprawnia analizę i syntezę, wzmacnia percepcję, mobilizuje do koncentracji nie tylko na określonym odcinku, ale i na całym percypowanym wyrazie, oraz na wyrazach sąsiadujących.
Głoski specyficzne języka polskiego obejmują:
-       dwuznaki sz, cz, dz,
-       zmiękczenia,
-       zanik dźwięczności spółgłosek na końcu i w środku wyrazu.
 
Powyższe opracowanie pokazuje przykładowe sposoby pracy z dzieckiem mającym trudności w opanowaniu techniki czytania i pisania. W obecnym czasie coraz częściej pojawiają się w księgarniach pozycje książkowe wspierające nauczyciela w pracy terapeutycznej z w/w dziećmi. Przystępując jednak do pracy należy pamiętać, że terapia jest niezbędna, ale nie przynosi ona cudownej, radykalnej i szybkiej poprawy. Wydaje się, że największym sprzymierzeńcem dyslektyka jest czas. Czas, który pozwala dojrzeć odpowiednim ośrodkom korowym, i po upływie którego trudności w pewnym stopniu maleją. 
 

Elżbieta Domańska – Andraszyk
pedagog

Literatura:
1.        K. Grabowska, J. Jastrząb, J. Mickiewicz, M. Wojak - „Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu” – Toruń 1996
2.        T. Gąsowska, Z. Pietrzak – Stępowska – „Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu” – WSiP, Warszawa 1994
3.        B. Zakrzewska – „Trudności w czytaniu i pisaniu” – WSiP, Warszawa 1996