Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Kole

Wstęp

Dzieci zdolne ze względu na specyficzne właściwości intelektualne i osobowościowe maja odmienne od swoich rówieśników potrzeby rozwojowe. Dlatego dobra obserwacja dziecka (również przez rodzica) jest punktem wyjścia do podjęcia szeregu działań wspierających rozwój dziecka zdolnego. Jako, że rodzice to „wychowawcy nieprofesjonalni”, nie zawsze adekwatnie i obiektywnie potrafią ocenić swoje dziecko pod kątem zdolności. Jak trudno rozpoznać faktyczne zdolności niech posłuży fakt, że za „nieuków” byli w dzieciństwie uważani tacy wielcy uczeni jak Albert Einstein, Karol Darwin, Isaac Newton, Grzegorz Mendel czy Ludwik Pasteur.

W poniższym krótkim opracowaniu pragnę zająć się tematem identyfikacji dziecka zdolnego. Zacznę od podstawowej terminologii, by następnie przejść do charakterystycznych cech dzieci zdolnych w zakresie funkcjonowania poznawczego, społecznego i emocjonalnego. Kolejno zajmę się najważniejszymi prawidłowościami w rozwoju zdolności oraz najczęstszymi różnicami między płciami. Na zakończenie przedstawiam w skrócie ofertę poradni adresowaną do dzieci zdolnych i ich rodziców.

Ze swej strony chciałabym aby poniższa, skromna lektura była próbą zainspirowania rodziców do bacznej obserwacji swojego dziecka, po to aby we właściwym czasie uchwycić w jego rozwoju różnorodne, często wcale nieoczywiste przejawy zdolności. Wierzę, że umiejętność taka pozwoli Rodzicom mądrze pokierować rozwojem własnego dziecka, wspierać go i dopingować do pełnego wykorzystania swoich możliwości.

Trochę terminologii

Na pojęcie „dziecko zdolne” wpływa mają dwie oceny społeczna i psychologiczna, które są niestety rozbieżne.

W rozumieniu społecznym zdolny to taki, który dobrze się uczy, jest grzeczny, ma wzorowe zachowanie i inne osiągnięcia w szkole, ma schludny wygląd, jego rodzice często kontaktują się ze szkołą, pochodzi z tzw. „dobrej rodziny”, pełni w klasie odpowiedzialne funkcje np. gospodarza i inne. ( Badania prowadzone na Uniwersytecie Warszawskim pokazały żę szkoła typuje dzieci zdolne wg schematów pomijających czynnik intelektualny.)

W rozumieniu psychologicznym uczeń zdolny to taki, który ma:

• wysoki iloraz inteligencji (uzdolnienia to o wiele więcej niż tylko iloraz inteligencji - II jest miarą zdolności intelektualnych),
• ponadprzeciętne osiągnięcia lub ponadprzeciętne zdolnościami do takich osiągnięć,
• wysoki poziom twórczy (zdolności twórcze, czyli umiejętność oderwania się od schematycznego utartego sposobu myślenia, zdolność wymyślania nowych rozwiązań do starych problemów, niezależność myślenia, brak lęku przed nowymi wyzwaniami).

Cechę pierwszą łatwo zaobserwować, obserwując wyniki uczenia się ucznia, druga cechę możemy określić poprze obserwację i specjalistyczne badania psychologiczne i pedagogiczne. Druga grupa uczniów często nie uaktywnia swoich potencjałów z wielu różnych powodów, często osiągają przeciętne wyniki w nauce (czynniki emocjonalno-motywacyje, czynniki środowiskowo-wychowawcze i inne organizacja procesu lekcyjnego i inne).Wysoki poziom twórczy jest możliwy do zaobserwowania dzięki obserwacji dziecka , jego zabawy, sposobu myślenia, rozwiązywania różnych problemów, relacji z innymi itp.

Obserwacja dzieci uzdolnionych pozwoliła badaczom na wyłonienie pewnych charakterystycznych dla nich cech.

Pięć podstawowych cech dziecka zdolnego (typowe dla dzieci 5-7 letnich) wyróżniające dziecko zdolne spośród innych:

1. Łatwe zapamiętywanie i uczenie się nowych rzeczy, natychmiastowe zrozumienie problemów. Około 13 dzieci zdolnych przez rozpoczęciem nauki w szkole umie czytać i liczyć do 100.
2. Dzieci te mają bardzo rozbudzoną ciekawość poznawczą -zadawanie pytań, duże zainteresowanie światem, bystra obserwacja i spostrzegawczość. (są bardziej dociekliwi, zadają mnóstwo pytań również nietypowych, pojawiają się szybko pytania abstrakcyjne o ból, cierpienie, śmierć, ,interesują ich problemy natury świata i człowieka, zadają pytania o charakterze filozoficznym, oczekują odpowiedzi na wszystkie zadawane pytania, pamiętają odpowiedzi i wyłapują nieścisłości(już jako dzieci 3, 4-letnie przechodzą szczególnie intensywnie fazę pytań.)
3. Charakteryzuje je duży entuzjazm w poznawaniu.Wykonywanie zadań umysłowych z przyjemnością, umiejętność skupienia uwagi przez długi czas na tym, co dziecko interesuje, duża spontaniczność i zaangażowanie. W nielicznych przypadkach dzieci ujawniają już konkretne zainteresowania i uzdolnienia kierunkowe.
4. Duża otwartość na nowości, lubią zadania otwarte, niedookreślone, trudne , nowe, wymyślanie nowych zabaw, modyfikują stare, domyślają do nich nowe zasady), tworzenie nowych opowiadań, sytuacji realnych lub abstrakcyjnych. Ciekawe oryginalne pomysły, bogata wyobraźnia, potrzeba wyrażania myśli lub emocji za pomocą różnych form plastycznych, słów, ruchu, muzyki.
5. Niezależna postawa wobec innych, potrafi bronić swoich racji, samodzielne w pracy.

Posiadanie 3 z powyższych cech oznacza że dziecko ma szansę być w przyszłości jednostką wybitną.

Badacze tematu zdolności wyłonili również inne cechy, jakimi charakteryzowały się obserwowane przez nich dzieci:

• wykazują inicjatywę, pierwsze mają jakiś pomysł,
• podobnie jak rówieśnicy najchętniej spędzają czas na zabawie z tym, że chętniej bawią się z dziećmi starszymi i wolą gry przez nie wybierane,
• bardziej też interesują się indywidualnymi zabawami (pozawala im na to bogatsza wyobraźnia, lepsze zdolności manipulacyjne, konstrukcyjne). Wbrew utartym poglądom dzieci te lubią gry i zabawy wymagające aktywności fizycznej i towarzystwa innych, często poszukiwane są jako towarzysze zabaw,
• charakteryzują się bogatszym od rówieśników słownictwem, szybszym rozwojem mowy
• często mają prawdziwe pasje, jedną z największych jest czytanie książek
• ich lektury są bardziej zróżnicowane : książki naukowe, biograficzne, baśnie, podróżnicze, historyczne, poezje. W porównaniu ze swymi kolegami dzieci zdolne czytają mniej książek o tematyce kryminalnej , awanturniczej, romansowej,
• częściej niż rówieśnicy zajmują się kolekcjonerstwem
• potrafi przekształcać zdobyte informacje w sposób nowy (np. potrafi ciągnąc wypracowanie w sposób twórczy a nie odtwórczy), potrafi wyciągnąć od innych potrzebne informacje i wykorzystać je pod własne pomysły, potrafi efektywnie i twórczo korzystać z cudzych pomysłów ale często przez to traci kolegów w klasie (odbierane jest to jako zachowanie egoistyczne, podczas gdy dziecko zdolne jest przekonane że potrafi określony pomysł wykorzystać lepiej od autora),
• potrafi szukać nowych rozwiązań do już rozwiązanego zadania
• potrafią wnikliwie obserwować, wychwytywać nieścisłości, częściej są krytykanckie,
• mają różne i liczne zainteresowania, bardziej wielostronne, bogatsze oraz duży zasób pozaszkolnych wiadomości,
• mają niezwykłą wyobraźnię i bogaty świat wewnętrzny (np. niezwykłej treści sny, fantastyczne opowiadania czy rysunki), jako małe dzieci często fantazjują (mają np. „niewidzialnego przyjaciela” , z którym rozmawiają, często wymyślają własny język,
• często rozwiniętą dobrze uczuciowość wyższą,
• zawsze są czymś zajęte, nigdy się nie nudzą
• bardziej zależy im na nagrodach
• uczą się szybciej, opanowują szerszy zakres materiału, szczególnie w szkole podstawowej wyraźnie widać lepsze funkcjonowanie tych dzieci w nauce, (jednak jak podaje wielu autorów wiele z nich uczy się poniżej swoich możliwości)
• wcześnie mają urozmaicone odległe palny życiowe, mają wyraźnie wyższe aspiracje życiowe od swoich rówieśników, szczególnie często wybierają wolne zawody, artystyczne, związane z pełnieniem odpowiedzialnych funkcji w służbach publicznych
• mają duże poczucie humoru
• bardziej wierzą we własne siły
• lubią współzawodnictwo, rywalizację, lubią się sprawdzać.

W związku z bardzo dobrym rozwojem układu nerwowego oraz zmysłów u dzieci zdolnych można obserwować tzw. „nadwrażliwość” na różnego typu bodźce. Istnieje pięć rodzajów nadwrażliwości u dziecka zdolnego:

1. Nadwrażliwość intelektualna - wszystko je poznawczo pasjonuje, szybko uczą się na pamięć, mają szeroki zakres uwagi,
2. Nadwrażliwość wyobrażeniowa –potrafi bezwiednie zaznaczyć pozycją ciała, mowa ciała, że się wyłączył, zamyślił nad jakimś problemem, zadaniem, może to być specyficzny wyraz twarzy, mina, podparcie głowy, zapatrzone w dal,
3. Nadwrażliwość emocjonalna--są bardziej stałe emocjonalnie i bardziej dojrzałe charakterologicznie, chociaż jednocześnie często emocjonalnie i uczuciowo bardzo wrażliwe- potrafią się zachowywać czasem bardziej dziecinnie i niedojrzale jak na swój wiek, gdyż emocje często dojrzewają nieci później niż intelekt. Są bardzo wrażliwe, potrafią się bardzo rozczulić czymś, rozpłakać
4. Nadwrażliwość zmysłowa- dobry rozwój układu nerwowego pociąga za sobą często wyostrzone zmyły, np. dotyku- dzieci te niekiedy nie znoszą obcisłych, rajstop, guzików są wrażliwsze na dotyk, słyszą bardzo ciche bodźce, widzą dobrze gdy jest bardzo ciemno itp.
5. Nadwrażliwość do robienia czegoś- lubią mieć różne sprawy do zrobienia, załatwienia, nie cierpią bezczynności, uwielbiają być sprawdzane po to aby mogli wykazać się.

Co warto wiedzieć o różnicach między płciami

Istnieją pewne różnice między płciami w zakresie częstości występowania określonych zdolności. Chłopcy na ogół wykazują większe zdolności w dziedzinie matematyki a także lepszą wyobraźnię przestrzenną. Dziewczynki z reguły są bardziej uzdolnione językowo. Nie ma jednak wśród badaczy zgodności co do tego na ile tez różnice są uwarunkowane czynnikami wrodzonymi a na ile odmienności wychowania i kształcenia, stereotypizacji płciowej. Sama dostępność określonych zabawek, nawyki otoczenia nie pozostaje bez wpływu na kształtowanie zdolności. Takie zabawy jak wspinanie się na drzewa, majsterkowanie, budowanie z klocków rozwija wyobraźnię przestrzenną natomiast zabawy tematyczne z odgrywaniem ról (np. w dom) rozwijają zdolności językowe i społeczne.

O rozwoju zdolności

Rozwój zdolności pozostaje w ścisłym związku z prawidłowościami rozwoju psychicznego. Zdolności posiadają własną dynamikę rozwojową: najwcześniej pojawiają się zdolności matematyczne i artystyczne (zwłaszcza muzyczne i plastyczne) Również zdolności wybitne pojawiają się na ogół już w dzieciństwie (np. Mozart). Następnie (w wieku przedszkolnym ) pojawiają się uzdolnienia Literackie i motoryczne (ujawniają się jako zdolności muzyczno – rytmiczne, lub motoryczno-techniczne). Młodszy wiek szkolny jest określany jako okres rozkwitu zdolności intelektualnych- obserwuje się wtedy często zanik zainteresowań dzieci dla działalności o charakterze artystycznym. Zdolności twórcze rozkwitają w pełni w okresie dorastania (sprzyja im duża aktywność, energia, szerokie zainteresowania, wrażliwość, emocjonalność oraz duża samodzielności niezależność intelektualna) Zdolności prawdziwe kształtują się ok. 10 roku życia, dopiero wtedy można powiedzieć, że dziecko jest w określonej sferze uzdolnione. W miarę upływu lat zdolności się różnicują i pojawiają się coraz bardziej wyspacjalizowane grupy zdolności (np. wspinaczki skałkowej, biurowe itd.).

W niesprzyjających warunkach rozwój zdolności może ulegać częściowemu lub całkowitemu zahamowaniu (jeśli dziecko nie ma odpowiedniej pomocy, zachęt, ukierunkowania, możliwości ćwiczenia i sprawdzania się).

Post Scriptum

Oferta Poradni dla Rodziców dzieci zdolnych:

• diagnozowanie potencjałów rozwojowych dziecka, mocnych i słabszych stron funkcjonowania intelektualnego i emocjonalno-społecznego,
• przyspieszenie obowiązku szkolnego,
• indywidualny tok nauki,
• indywidualny program nauki,
• indywidualne poradnictwo dla rodziców i dziecka,
• oraz inne (m.in. pomoc w wyborze kierunku kształcenia i zawodu).

Literatura:

1. Hornowski Bolesław, „Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych”, WSIP, Warszawa, 1978
2. Borzym Irena, „Uczniowie zdolni”, PWN, Warszawa, 1979
3. Ziółkowska –Rudowicz Elżbieta, „Zdolności intelektualne dzieci 10-12 letnich
   i ich uwarunkowanie w pracy szkoły”, Ossolineum, Warszawa, 1982
4. Zborowski Jan, „Rozwijanie aktywności twórczej dzieci”, WSIP, Warszawa, 1986